A

Angelus

Reeds geruime tijd bestaat de gewoonte dat de paus op zondag samen met de gelovigen het Angelus bidt.

Audiëntie

Naam voor een bezoek bij de paus.
Zo ontvangt de paus elke week heel wat bezoekers in de audientiezaal 'Paulus VI' in Vaticaanstad.

B

Basiliek

Titel voor een belangrijke kerk.
In Rome zijn er vier grote basilieken:
. Sint-Pietersbasiliek, gebouwd boven het graf van de heilige Petrus
. Sint-Paulus-buiten-de-muren, waar zich het graf bevindt van de heilige Paulus.
. Basiliek van Sint-Jan van Lateranen, waar de bisschopszetel staat van de bisschop van Rome (= de paus)
. Santa Maria Maggiore, waar paus Franciscus begraven ligt.

Er bestaan ook 'kleine basilieken'.
Kerken krijgen deze titel door hun aantrekkingskracht voor de christenen. B.v. Scherpenheuvel, Koekelberg.

Bisschop

Een priester die door de paus als opvolger van de apostelen benoemd werd. Hij staat aan het hoofd van een bisdom.
Bisschoppen dragen een paars kleed en een paars kalotje.

Bisschoppensynode

Vergadering waarbij bisschoppen invloed kunnen hebben op het beleid.
Een bisschoppensynode wordt bijeengeroepen door de paus. Hij zegt wat er op de agenda komt en leidt de vergaderingen (tenzij hij zich door iemand laat vervangen).
De beslissingen van een synode worden pas goedgekeurd als de paus ermee akkoord gaat.

C

Camerlengo

(Italiaans: kamerheer)
De kardinaal-schatbewaarder die alle praktische zaken leidt en regelt bij het overlijden van een paus en het bijeenroepen van de kardinalen voor het conclaaf: hij stelt het overlijden van de paus vast en verzegelt zijn appartementen. Hij zorgt voor de huisvesting van de kardinaal-kiezers en bepaalt het begin van het conclaaf.

Castel Gandolfo

In Castel Gandolfo, een kleine stad (9000 inwoners) op 30 kilometer ten zuidoosten van Rome (Italië), bevindt zich de zomerresidentie van de paus in een gebied van 55 hectare.

Tijdens de tweede wereldoorlog bood de toenmalige paus Pius XII de mensen uit de buurt bescherming tegen de bombardementen, want het gebied van de kerk was beschermd en daarom veilig. Er werd soep bedeeld en er werden tientallen kinderen geboren in de pauselijke appartementen, die allen een naam kregen die verwees naar de paus.

College van kardinalen

Het geheel van alle kardinalen wereldwijd. Tijdens de sede vacante beheert dit college de Kerk met beperkte macht en kiest het de nieuwe paus.

Collegialiteit

Bisschoppen worden als collega’s beschouwd en in hun eigenheid gerespecteerd.

Concilie

Plechtige vergadering van de hele Kerk.
Het eerste concilie werd gehouden in Jeruzalem. Dit is te lezen in het boek Handelingen uit het Nieuwe Testament: Handelingen 15
Het laatste grote concilie werd gehouden in het Vaticaan van 1962 tot 1965.

Conclaaf

(Uit het Latijn: 'cum clave / met sleutel'. Dit wil zeggen: opgesloten)

Bijeenkomst van kiesgerechtigde kardinalen (kardinalen die nog geen 80 jaar zijn bij het begin van het conclaaf) voor de verkiezing van een nieuwe paus. Traditiegetrouw gebeurt dit achter gesloten deuren (= conclaaf) in de Sixtijnse Kapel. De kardinalen werden voor het eerst in 1216 opgesloten door de inwoners van Perugia, om hen aan te sporen tot een snelle beslissing. Daarmee was het eerste conclaaf in de geschiedenis een feit.

Het conclaaf begint minstens 15 dagen, of maximaal 20 dagen na het overlijden of het aftreden van een paus.
.
Zodra het begint wordt ook alle mobiel bereik met Vaticaanstad afgesloten (behalve voor wie zich op het Sint-Pietersplein bevindt) tot de nieuwe paus aangekondigd wordt op het balkon van de Sint-Pieterskerk.

Achter de schermen van het conclaaf

Consistorie

Naam voor een vergadering van het college van kardinalen met de paus.
Het woord 'consistorie' is afgeleid van de naam van de plaats waar vroeger de Oost-Romeinse keizer met zijn raad vergaderde.
Een consistorie denkt na over kerkelijke zaken, spreekt zich uit over heiligverklaringen en maakt de namen bekend van nieuwe kardinalen.

Curie

De curie is te vergelijken met de regering van een land. Ze bestaat uit congregaties en pauselijke raden. Die worden geleid door een kardinaal die bijgestaan wordt door een secretaris die bisschop is.

D

Dicasterie

Een afdeling of 'ministerie' binnen het Vaticaanse bestuur, de Romeinse Curie.
Bij het begin van de sede vacante (wanneer een paus afgetreden is of overleden is) leggen de meeste dicasterie-hoofden hun functie neer.

E

Encycliek

Meest officiële pauselijke rondzendbrief over zaken van geloof en zeden. Zo’n brief wordt genoemd naar de Latijnse beginwoorden ervan.
Bv. Rerum Novarum, Laudato si ...

'Extra omnes'

(Latijn: = iedereen buiten)
Wanneer de kardinalen voor het eerst in de Sixtijnse Kapel komen om een nieuwe paus te kiezen, worden de deuren achter hen gesloten en verzegeld, nadat gezegd werd: 'Extra omnes'. Hiermee maakt men duidelijk dat al wie niets te maken heeft met het conclaaf, weg moet.

F

Ferula (kruisstaf)

De bisschopsstaf van de paus wordt 'kruisstaf' genoemd omdat er een kruisbeeld is op de plaats waar de bisschopsstaf een krul heeft.
Sinds paus Paulus VI gebruiken de pausen een kruisstaf die in 1964 ontworpen werd door de Italiaanse kunstenaar Raffaele (Lello) Scorzelli.
Een kruisstaf onderstreept de waardigheid van een paus. Het kruis zelf verwijst naar Jezus Christus.

H

'Habemus papam'

Vaste uitdrukking bij de verkiezing van een nieuwe paus. Deze Latijnse woorden betekenen ‘Wij hebben een paus’. Latijn is de officiële taal in het Vaticaan. Het was ook de taal van de eerste christenen in Rome.
Met 'Habemus papam' kondigt de oudste kardinaal op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek de nieuwe paus aan.

Heilige stoel

Naam voor de Romeinse bisschopszetel van de paus.
Met de term wordt over het algemeen het ambt van de paus bedoeld. Maar men gebruikt hem ook voor de top van de katholieke Kerk. Zo blijft de Heilige Stoel bestaan als er tijdelijk geen paus is (overlijden of aftreden).

Huis van de heilige Marta (Domus Sanctae Marthae)

Hotel in het Vaticaan waar de kardinalen overnachten tijdens het conclaaf. Het werd met die bedoeling binnen Vaticaanstad gebouwd in 1996, in opdracht van paus Johannes Paulus II. Op de kamers is er geen televisie noch minibar. In het hotel is een kapel, toegewijd aan de heilige Geest, waar men kan bidden.

I

Intronisatie

Op de dag van de intronisatie, de officiële aanstelling van een nieuwe paus, bezoekt de paus eerst het graf van Petrus onder het altaar van de Sint-Pietersbasiliek. Daarna gaat hij samen met de kardinalen in processie naar het Sint-Pietersplein. Diakens dragen het pallium, de vissersring en het evangelieboek.
. Na de lezing van het evangelie
. legt een kardinaal de paus het pallium op, symbool van de universele rechtsbevoegdheid van de paus.
. Na een gebed voor de paus schuift een kardinaal de vissersring over een vinger van de paus.
In zijn homilie bij de intronisatie, schetst de paus zijn beleid.
Het woord inauguratie wordt ook gebruikt in plaats van intronisatie onder invloed van de inauguratie van een nieuwe president in Amerika.

Klik hier om te zien hoe voor de intronisatie van paus Leo XIV, het pallium ligt op een zilveren schotel en de gouden ring in een vergulden juwelenkistje dat rood gevoerd is.
Een kardinaal legt de nieuwe paus het pallium op en een andere kardinaal schuift de nieuwe paus de gouden vissersring over zijn rechterringvinger. Daarna zegent de paus de gelovigen met het evangelieboek.

K

Kardinaal

Eretitel voor de belangrijkste bisschoppen na de paus. Kardinalen helpen en adviseren de paus bij het bestuur van de kerk en kiezen na zijn overlijden in het conclaaf een opvolger. Men noemt ze 'Prinsen van de Kerk’. Over de hele wereld zijn er ongeveer een 180. Alleen een kardinaal die nog geen 80 jaar geworden is, mag tot paus gekozen worden.
Kardinalen dragen een rood kleed en een rood kalotje.
Bisschoppen dragen dezelfde kleren, maar dan in paars. Op kleurfoto’s is dat duidelijk te zien.

Kalotje

Dit is een klein mutsje op de kruin. Het bestaat in diverse kleuren: wit voor de paus, rood voor de kardinaal, paars voor de bisschop en zwart voor de priester.

Kruisstaf (ferula)

De bisschopsstaf van de paus wordt 'kruisstaf' genoemd omdat er een kruisbeeld is op de plaats waar de bisschopsstaf een krul heeft.
Sinds paus Paulus VI gebruiken de pausen een kruisstaf die in 1964 ontworpen werd door de bekende Italiaanse kunstenaar Raffaele (Lello) Scorzelli.
Een kruisstaf onderstreept de waardigheid van een paus. Het kruis zelf verwijst naar Jezus Christus.

N

Novemdiales

Naam voor de periode van negen dagen officiële rouw bij het overlijden van een paus.
Elk van die negen dagen is er een herdenkingsmis voor de overleden paus.

P

Pallium

Elk jaar zegent de paus op 21 januari (feestdag van de heilige Agnes) twee lammeren. Die worden geschoren op Witte Donderdag. Met de wol van die lammeren wordt het pallium geweven, een witte wollen strook stof (5 cm breed), die om de hals wordt gedragen boven het kazuifel. Er zijn twee afhangende stroken, een naar voren en een naar achteren. Op zes verschillende plaatsen werden vierkante kruisjes geborduurd. Ieder jaar zegent de paus een aantal pallia. Die worden in een zilveren urn bewaard onder het hoofdaltaar van de Sint-Pietersbasiliek boven het graf van Petrus. Zo maakt dit ereteken de verbondenheid met Petrus en zijn opvolgers duidelijk.
De drie gouden spelden op het pallium, symboliseren de drie spijkers waarmee men Jezus aan het kruis nagelde. De vijf kruisjes op het pallium verwijzen naar de vijf wonden van Jezus aan het kruis; beide handen (2), beide voeten (2), in de zijde (1).
Alleen een paus of een aartsbisschop draagt een pallium. Een aartsbisschop mag die alleen dragen in de eigen kerkprovincie. De paus mag die overal dragen.
Omdat het pallium niet kan doorgegeven worden, wordt het mee begraven bij de begrafenis van de overledene.

Papabile

(= pauswaardig)
Kardinaal waarvan in de media en onder Vaticaanwatchers gezegd wordt dat hij veel kans maakt om tot paus gekozen te worden.
Maar het is zelden dat wie als papabile het conclaaf ingaat er als paus uitkomt.

Paus-emeritus

Titel voor een paus die afgetreden is.
De eerste paus die deze titel droeg, was paus Benedictus XVI (paus van 2005 tot 2013).

Paus

De paus, opvolger van Petrus, is bisschop van Rome, hoofd van de Rooms-katholieke Kerk, en sinds 1929 ook staatshoofd van Vaticaanstad.
Het woord paus heeft een Griekse (pappas) en een Latijnse (papa) oorsprong. Het betekent "vader".

Pauselijk appartement

Dit appartement bevindt zich op de bovenste verdieping van het Apostolisch Paleis in Vaticaanstad.
In dit appartement zijn tien kamers, waaronder een bibliotheek, een zorgunit met medische noodapparatuur en een privékapel.
Paus Franciscus woonde niet gewoond in dit appartement, maar in het Domus Santa Marta. Hij gebruikte het appartement wel om vanuit één van de vensters samen met de menigte op het Sint-Pietersplein het Angelus te bidden.

Pausmobiel

Voertuig waarin de paus goed zichtbaar en beveiligd rondgereden wordt.

Petrus

De naam Petrus (Pierre in het Frans) betekent steen. Deze naam die Jezus aan Simon gaf, is een naam met een betekenis en een opdracht. Jezus vond Petrus duidelijk een kei van een man. Hij kreeg de belangrijkste plaats in de groep van de twaalf apostelen en werd de eerste paus.
Rond 67 stierf hij de marteldood en werd begraven buiten de stadsmuren van Rome. De Sint-Pietersbasiliek werd op zijn graf gebouwd.

Pontifex maximus

Titel voor de paus. Deze Latijnse woorden betekenen: ‘grootste bruggenbouwer’. Een paus bouwt een ‘brug’ tussen God en de mensen.

Pontificaat

Periode waarin een paus regeert.

Preconclaaf

Periode die aan het eigenlijke concaaf voorafgaat. In die periode leren de kardinalen elkaar beter kennen.

R

Rook

Tweemaal per dag (in de voormiddag en na de middag) worden alle stemformulieren verbrand tot er een tweederde meerderheid is voor een nieuwe paus. De 'buitenwereld' kan dit zien aan de kleur van de rook uit een smalle schoorsteen van de Sixtijnse kapel, die een paar dagen voor het begin van het conclaaf op het dak van de kapel wordt geplaatst.
Zolang er nog geen paus is, is die rook zwart, een kleur die men vroeger bekwam door het toevoegen van natte stro. Is er een nieuwe paus, dan is die rook wit, een kleur die men nu bekomt door het toevoegen van een chemische kleurstof. Om alle mogelijke twijfel weg te nemen, worden de klokken van de Sint-Pieterskerk geluid.

Rota

Kerkelijke rechtbank.

S

Sede vacante

Met 'sede vacante (= lege stoel / zetel)' bedoelt men de periode tussen de dood of het aftreden van een paus en de keuze van een nieuwe paus. In die periode is de pauselijke zetel onbezet / vacant en regeert het College van kardinalen gezamenlijk de Kerk.
In die periode wordt bovenstaand beeld gebruikt.

St.-Pietersbasiliek

Op 18 april 1506 legde paus Julius II (Giuliano della Rovere) de eerste steen van de sint-Pietersbasiliek. Daarna bouwde men 120 jaar aan deze kerk. In 1626 werd ze officieel in gebruik genomen.

Het hoofdaltaar staat boven de plaats waar de heilige Petrus begraven is. Onder de crypte onder het hoofdaltaar, zijn er restanten van een Romeinse begraafplaats, waarvan één graf hoogst waarschijnlijk dat van Petrus is.

Sint-Pietersplein

Groot plein voor de Sint-Pieterskerk. Er kunnen wel 50.000 mensen op. Je ziet dit plein op tv wanneer de paus met Kerstmis en Pasen zijn zegen ‘urbi et orbi’ geeft (een zegen voor de stad en de wereld). Het staat dan vol mensen uit de hele wereld.

Sixtijnse Kapel

Paus Sixtus IV (15de eeuw) liet deze kapel bouwen en gaf er zijn naam aan. De fresco’s op het plafond en het Laatste Oordeel zijn van Michelangelo. Hij er zou er vier jaar aan gewerkt hebben.
In die kapel wordt sinds 1878 de nieuwe paus verkozen. Een paar dagen voor het conclaaf installeert men een schouw op het dak van die kapel. Als de rook uit die schouw niet meer zwart is, maar wit, weet men dat er een nieuwe paus gekozen is.

Deze kapel kun je hier virtueel bezoeken. (Gebruik de cursor!)

Stemrondes

Zolang er geen paus is gekozen, worden er per dag vier stemmingen gehouden: twee in de voormiddag en twee in de namiddag. Als na de eerste stemronde van een halve dag nog geen paus verkozen is, volgt direct daarna een tweede ronde. Ongeveer om de drie dagen wordt er een rustpauze ingelast.

Synode

Een synode is een kerkelijke vergadering, net zoals een concilie dat is, maar dan veel minder groot.

Synode zaal

Deze zaal bevindt zich boven de aula Paulus VI.

T

Tiara (driekroon)

Een tiara bestaat uit drie kronen boven elkaar, die de drie functies van de paus symboliseren: priester, koning en leraar. De laatste paus die een tiara droeg was paus Paulus VI. Tijdens zijn pontificaat verkocht hij zijn tiara ten voordele van de armen (1978). Sindsdien dragen de paus geen tiara meer.
Zo’n tiara is nog te zien op het wapenschild van het Vaticaan.

Toga (toog of soutane)

Een lang kleed met vooraan is een hele rij knoopjes. Tot halfweg de XXe eeuw was dit het dagelijks kledingstuk van de priesters. Nu wordt die in Vlaanderen meestal alleen nog door misdienaars gedragen (rood of zwart) en in Rome door de paus (wit).
Nu wordt de toog in Vlaanderen meestal alleen nog door misdienaars gedragen (rood of zwart) en in Rome door de bisschoppen (paars), kardinalen (rood) en de paus(wit) en de paus emeritus, de paus die afgetreden is, (wit).

Paus Franciscus wijzigde aan deze kleding. Zoek de verschillen.
Waarom zou hij dat veranderd hebben?

Paus Franciscus wilde heel eenvoudig leven, net zoals Franciscus van Assisi dat deed. Hij wilde niet wonen in de 'pauselijke appartementen' van het Vaticaan, maar verbleef in een paar kamers in het 'huis van Marta', een hotel in het Vaticaan. Hij wilde geen goud dragen en koos voor een zilveren borstkruis en ring. Hij wenste ook geen verwijzingen naar macht en wilde dus geen wapenschild op de stola bij zijn witte kleren. Hij droeg ook zijn gewone zwarte schoenen en niet de rode schoenen die veel pausen voor hem gedragen hebben.

Twitter

Omdat het Vaticaan het katholieke geloof meer wil verspreiden via de sociale media, werd op 12 december 2013 bekend gemaakt dat de paus via Twitter in zes talen vragen over het geloof gaat beantwoorden. Hij gebruikte daarvoor de Twitteraccount @Pontifex (= Latijn. Het woord betekent: bruggenbouwer)
Zijn eerste bericht was: Pontifex Benedict XVI Dear friends, I am pleased to get in touch with you through Twitter. Thank you for your generous response. I bless all of you from my heart. (Lieve vrienden, het doet me deugd met jullie via Twitter in contact te treden. Dank jullie wel voor al jullie vriendelijke berichten. Ik zegen jullie uit het diepst van mijn hart.)
In het totaal verstuurde paus Benedictus XVI 39 tweets. Zijn laatste tweet was: 'Dank u voor uw liefde en steun. Moge u altijd de vreugde ervaren die ontstaat door Christus in het middelpunt van uw leven te plaatsen.'
Bij het einde van zijn pontificaat (donderdag 28 februari 2013 om 20.00u) werden alle tweets van het twitteraccount @Pontifex verwijderd en zag men alleen 'Sede Vacante' (= lege zetel), de naam voor de periode tussen twee pontificaten.

U

‘Urbi et orbi’

De eerste zegen van een nieuwe paus is de plechtige zegen ‘urbi et orbi’, een zegen niet alleen voor de mensen die op het Sint-Pietersplein aanwezig zijn, maar ook voor de stad (urbi) en de hele wereld (orbi). Nadien geeft de paus die bijzondere zegen alleen nog met Kerstmis en met Pasen.

V

Vaticaanstad

Vaticaanstad is het kleinste land ter wereld, het ligt in de stad Rome. Het is maar een halve vierkante kilometer groot.
Er is een eigen postkantoor, telefoonbedrijf, munt (euro), bank, treinstation, radio- en televisiezender en een eigen krant, L' Osservatore Romano.

Vaticanum

Het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie, wordt ook Vaticanum II genoemd. Het werd van 1962 tot 1965 gehouden.

Vissersring

Op deze pauselijke zegelring is een afbeelding te zien van de heilige Petrus, die vanop zijn boot de visnetten binnenhaalt. Elke paus krijgt zo'n ring bij zijn aanstelling. Het is het symbool voor zijn regeerperiode (pontificaat) en voor zijn macht tot aan zijn overlijden of aftreden. Deze ring van de paus wordt gebruikt om er pauselijke documenten mee te bezegelen.
Na de dood van de paus of na zijn aftreden wordt die ring met een zilveren hamertje vernietigd. Een gebruik dat stamt uit de middeleeuwen. Het vernietigen van het zegel was nodig om misbruik na de dood van de paus te voorkomen, want zo'n ring werd vroeger gebruikt bij het wettigen / bezegelen van documenten.

W

Wereldjongerendagen

De internationale Wereldjongerendagen worden, op initiatief van paus Johannes Paulus II, sinds 1985 elke twee jaar gehouden, telkens in een ander deel van de wereld.

Wit

Kleur van de kledij van de paus: toga, kalotje.

Witte rook

Wanneer een paus gekozen is, stijgt uit de smalle schoorsteen van de Sixtijnse kapel witte rook op.

Z

Zegelring

Zie vissersring.

Zegen

Met een zegen wordt het goede van God afgesmeekt voor de mensen.

Zwitserse wacht

De Zwitserse wacht is het ‘leger’ van Vaticaanstad. Het bestaat uit Zwitsers, die katholiek zijn en op vrijwillige basis voor twee jaar in dienst bij de paus gaan. Ze zijn minstens 1,74 m lang en tussen de 19 en 30 jaar oud. Deze wacht ontstond in 1505 toen de paus Julius II (Giuliano della Rovere) aan 200 Zwitserse hellebaardiers vroeg om de pauselijke staat te dienen.
Het uniform van de wacht is rood en geel (kleuren van de 'Medici') gestreept en zou ontworpen zijn door Michelangelo. Maar het design blijkt van Jules Repond, een gardecommandant van 1910 tot 1921. Voor de gewone taken zijn de gardisten in een blauw uniform. Bij bijzondere gelegenheden dragen ze een helm en een metalen kuras (kort harnas), en een hellebaard (steel met bijl). Ze worden getraind in gevechtstechnieken en leren met moderne wapens om te gaan. Hoewel de wacht er in het historisch uniform folkloristisch uitziet, beantwoordt ze toch aan wat men van een modern soldaat kan verwachten: in hun broekspijpen hebben ze een automatisch wapen.

De Zwitserse wacht
. beschermt de paus in zijn ontvangstruimte en tijdens officiële plechtigheden.
. bewaakt de pauselijke paleizen en de toegangen tot het Vaticaan.
. begeleidt de paus op zijn buitenlandse reizen (nl. een officier en een hogere onderofficier).

Wanneer een paus sterft of aftreedt, houdt de functie van de Zwitserse wacht als beschermer van de paus op. De soldaten trekken zich dan terug in hun kazerne.
Een afgetreden paus wordt dan beschermd door de rijkswacht van het Vaticaan.