Icoon
Het woord
Het woord 'icoon' stamt af van het Griekse woord 'eikon', dat portret, beeltenis of gelijkenis betekent. Het is de naam geworden van de voorstellingen van Christus, de Moeder Gods en de Heiligen, die in de Oosters-orthodoxe Kerk deel uitmaken van de eredienst
Het voorwerp
Iconen zijn op hout geschilderde, gestileerde heiligenafbeeldingen. Ze beantwoorden aan strenge voorschriften.
Iconen verwijzen naar het eeuwig onveranderlijke. Zij worden in de orthodoxe kerk meer gezien als symbool van het geloof, dan als kunstwerk. Ze spelen een belangrijke rol in het godsdienstig leven: bij alle grote gebeurtenissen van het leven is de icoon aanwezig met een visuele religieuze boodschap.
Een icoon is de werkelijke aanwezigheid van de afgebeelde persoon: een icoon van de Moeder Gods stelt de Moeder Gods zelf aanwezig.
Schilders / iconografen
Iconenschilders waren de bewuste vertolkers van de onzichtbare werkelijkheid. Zij werkten anoniem en volgens strikte regels. Het esthetische noch het individuele heeft belang. Zomin als iconen als kunst worden beschouwd, zomin gelden iconenschilders als kunstenaars in onze betekenis van het woord.
De eerste die in Rusland een iconenschool bouwde in het klooster van Kiev en beroemd werd, was Theofaan De Griek. Zijn eerste leerling was Andrei Roebljow, die aan iconen een zachte uitdrukking gaf.
Vroeger waren in Rusland naast de iconenkunstscholen ook de volkskunsticonen. Wanneer de boeren in de winter hun veld niet konden bewerken, trokken zij die iets van schilderen afwisten met hun schilderkistjes van boerderij tot boerderij om daar voor de boeren iconen te maken, meestal een Moeder Gods (geen O.-L.-Vrouw of Maria, zoals ze in het Westen genoemd wordt) want die was meest geliefd. In ruil kregen ze kost en inwoon. Wanneer het lente was, waren ze weer in thuis om het land te bewerken.
Spreken met beelden
Elke iconograaf heeft zijn eigen stijl, maar is gebonden aan de juiste symbolen en voorschriften en dat zijn er niet weinig. Ze werden destijds vastgelegd door de monniken in de zogeheten 'podliks', een soort 'catechismus van de iconograaf'. Enkele van deze schrifjes zijn bewaard in het klooster op de Athosberg in Griekenland. Wil een icoon wilt schilderen, moet zich aan deze voorschriften houden. Je kunt niet zomaar de hand van de Moeder Gods een andere houding geven, of ergens een engeltje in een hoek bijschilderen, of een kleur fantaseren.
Maria draagt als mens een blauw kleed en daarboven, als vergoddelijkte mens een donkerrode mantel. (Soms zie je een groene mantel. In de meeste gevallen was deze blauw, maar door de tijd is het blauw door het eigeel, dat werd gebruikt bij het schilderen naar groen overgegaan). Bij Christus zijn de kleuren omgekeerd. Hij is eerst God, dan mens, dus draagt hij een rood onderkleed en daarboven een blauwe mantel.
Middenvoor op het hoofd van de Moeder Gods vinden we een ster in goud, evenals op de twee schouders. Dit zijn de drie sterren die wijzen op haar maagdelijkheid voor, tijdens en na de geboorte van Christus.
Op een icoon wordt nooit een tafereel in een interieur afgebeeld. Als het gebeuren zich binnenshuis afspeelt, dan wordt dat symbolisch gesuggereerd door een rode sjaal die twee torens verbindt.
Vaak springt een deel van het gouden aureool van Maria of Christus uit het kader; dat wijst op de uitstraling van het goddelijke. Trouwens: alle goud (nimbus / aureool, gouden achtergrond, gouden streepjes) verwijst naar het goddelijke - ook alle wit in de gelaatstrekken van de mens.
Geschiedenis
Oorsprong
De techniek van het schilderen van iconen ontstond uit de Egyptische portretkunst van eeuwen voor Christus. Daar maakte men 'portretten' van de overledenen. Het beste van die persoon, werd verheerlijkt en op zijn gelaat zichtbaar gemaakt: daarom kreeg die grote ogen, mooie gelaatstrekken...
Maria, de apostelen, de heiligen zijn allemaal door dit soort portretten geïnspireerd.
Het ontstaan van de eerste icoon van Christus wordt verteld in een legende.
Abgar, de koning van Efeze was ziek. Hij had vernomen dat er in Palestina een heel speciale man leefde, Christus genaamd, die wonderen deed. Hij stuurde een gezand naar hem toe in de hoop dat Christus hem zou kunnen genezen. De gezant ontmoette Christus op weg naar calvarie en hij zag hoe zeer Hij bezweet was en hij drukte de lap stof die hij mee had tegen het gezicht van Christus. Toen de gezant terug bij Agbar zijn verhaal deed, bleek dat de gelaatstrekken van Christus vaag op het doek afgedrukt stonden.
Dit beeld dat 'mandilion' wordt genoemd, is hét vertrekpunt geworden voor alle iconen met het gelaat van Christus op.
Verspreiding
De oudste bewaarde iconen, dateren uit de 6e eeuw.
Het hoogtepunt van het iconen-schilderen wordt bereikt in de 12e en 13e eeuw. Een van de bekendste iconen uit deze periode is de moeder Gods van Vladimir (Vladimirskaja).
De iconenkunst is aanvankelijk typisch voor Byzantium. Na de val van Byzantium (Constantinopel) in 1453 vluchtten er heel veel mensen naar Italië, Kreta en Rusland. Zo verspreidden zich de iconen in deze streken.
Nu vindt men iconen vooral in de Russische, de Byzantijnse en de Grieks-katholieke Kerk.
Iconen in 'bijbelin1000seconden'
Feesticonen
. Aankondiging van de geboorte van Jezus - 25 maart
. Geboorte van Christus - 25 december
.Opdracht van Jezus in de tempel - 2 februari
. Doopsel van Christus - 6 januari
. Gedaanteverandering van de Heer - 6 augustus
. De opwekking van Lazarus - zondag voor Palmzondag A
. Intocht in Jeruzalem - Zondag voor Pasen
. De Nederdaling ter Helle - Pasen
. Hemelvaart - veertig dagen na Pasen
. Pinksteren - vijfttig dagen na Pasen
. Ontslapen van de Moeder Gods - 15 augustus
De inhoud van die feesten is gebaseerd op de Bijbel of op apocriefe teksten, zoals het Proto-Evangelie van Jakobus. Bij elk van die feesten hoort een icoon, die te vinden is op de rij feesticonen van een iconostase.
Soms zijn ook de volgende feesten te zien op een iconostase.
Zoals:
. Opdracht van Maria in de tempel - 21 november
. Het Laatste Avondmaal
. Kruisverheffing - 14 september
Iconen van heiligen
Sint-Nicolaas
Moeder Gods van Vladimir
Moeder Gods van Kazan