Verantwoording

In een wereld waarin beelden een grote rol spelen (T.V, video, film, foto, multimedia) is het belangrijk dat kinderen met beelden kunnen omgaan. Beelden worden niet alleen gebruikt om iets te tonen, of iets duidelijk te maken, ze kunnen ook iets zeggen zonder woorden.
Symbooldidactiek wil dit proces begeleiden: het wil de vaardigheden van de mens stimuleren om symbolen te verstaan en zich met symbolen uit te drukken.

Wat is een symbool?

In de gewone omgangstaal worden vaak ‘beelden’ gebruikt.

Gewone dingen waar men elke dag mee in aanraking komt, worden in een andere betekenis gebruikt.
Bijvoorbeeld
. Je gaat elke dag doorheen tientallen open deuren,
naar plaatsen waar men je verwacht, of waar je graag wil zijn.
''Je ontmoet iemand die nogal wat problemen te verwerken heeft en je zegt:
‘De deur van mijn huis staat altijd voor je open’.

. Iemand vraagt: ‘Hoe is die ontmoeting verlopen?’
De ander reageert: ‘Ik had het gevoel alsof ik tegen een muur aanliep.’
Gewone woorden blijken ineens meer te kunnen zeggen: men kan er een hele beleving in neerleggen.

Ook gebaren kunnen meer zeggen dan woorden dat kunnen.
Bijvoorbeeld
Je geeft iemand een hand
nadat je die al een hele tijd gemeden hebt om iets wat je kwalijk nam.
Woorden zijn dan overbodig. Zo’n gewoon gebaar – je geeft elke dag bijna automatisch een aantal handdrukken – krijgt in die situatie ineens een geladen betekenis. Indien de ander de uitgestoken hand zou weigeren, spreekt dit boekdelen.

Woorden, handelingen, voorwerpen die bewust een werkelijkheid aanwezig stellen die op zich niet zichtbaar is, worden symbolen genoemd. Zo kennen mensen symbolen voor liefde, vriendschap, vrede, verzoening, God, Jezus... Een symbool koppelt dus twee gegevens aan elkaar:
. het zichtbare (het voorwerp dat waarneembaar is)
. het onzichtbare (de betekenis die dat voorwerp oproept)

Groei in symboolgevoeligheid

De jongste kinderen denken erg concreet. Beeldende uitdrukkingen die volwassenen gebruiken om iets duidelijk te maken verstaan ze letterlijk en stellen ze zich levendig voor.
Bijvoorbeeld:
'Als de trein voorbijrijdt, moet je erop springen'

Als ze met symbolen geconfronteerd worden, dan begrijpen ze die niet, maar voelen wel aan dat die bijzonder zijn door de manier waarop volwassenen erover spreken of ermee omgaan.

Rond hun tiende levensjaar beginnen kinderen inzicht te krijgen in de manier waarop een symbool werkt: één voorwerp, handeling of woord, kan een wereld van betekenissen oproepen, en zo iets duidelijk maken.

Opvoeden tot symboolgevoeligheid

Ervaren

Men begint het best met de beelden en ervaringen die het kind kent te verkennen, te beleven, te verdiepen.

Bijvoorbeeld: Licht
De ruimte waarin de kinderen bijeenzitten wordt verduisterd. Na een tijdje steekt de begeleider één kaars aan.
Nadien verwoorden de kinderen hoe ze de duisternis ervaren hebben en wat het effect van het aansteken van de kaars was.

Spreken met het lichaam

Mensen praten zonder woorden:
- je wijst met je vinger
- je applaudisseert
- je geeft iemand een schouderklopje
- je balt je vuist
- je geeft iemand een hand
- je geeft iemand een kus
- je zwaait naar iemand die je herkent

Autobestuurders kunnen aan de houding van de verkeersagent zien of ze moeten stoppen, doorrijden, trager rijden enz.

Toen de gouverneur vernam dat in zijn provincie drie personen bezweken waren aan de veteranenziekte, verliet hij het feest.
Zo toont hij met zijn lichaam dat hij zo meeleeft in de rouw dat hij niet langer op een feest (dat leven oproept) aanwezig kan zijn.

Nodig de kinderen uit om de volgende woorden uit te beelden:
. troosten (b.v. iemand heeft zich bezeerd bij het vallen)
. verdrietig zijn (b.v. iemand is zijn speelgoed verloren)
. vreugde (b.v. de eigen ploeg heeft gescoord)
. ontgoocheling (b.v. de tegenstander maakte een goal)
. boos (b.v. een leraar, omdat een taak niet af is)

Leren spreken met beelden

Zorg in de ruimte voor spullentafel. Daarop komen heel uiteenlopende voorwerpen: een schoen, een rugzak, een bril, een horloge, een hoed, foto's, beeldjes, een kaars, lucifers, een boomstronk, een plant, een fluit, een bel, een olielamp, een stempel, een springtouw, een hamer, een ring, knikkers, een bal, een spiegel...
Als kinderen vertellen over wat ze meegemaakt hebben, nodig je ze tegelijk uit om even naar de spullentafel te lopen om te zien of er iets tussen ligt dat kan helpen om hun ervaringen beter te vertellen. Dit helpt hen niet alleen bij het verwoorden van hun ervaringen, maar ook bij het spreken met beelden.

Symbooldidactiek

In drie stappen kan men kinderen inleiden in de taal van beelden, metaforen, symbolen …

Stap 1: De letterlijke betekenis is van een ‘beeld’ exploreren
Bijvoorbeeld:
Hoe werkt zalf? Hoe werkt wind?
Probeer eens niet te ademen
Kijk eens naar de vlinders
Waarom eten mensen brood?

Stap 2: De tweede betekenis van die woorden ontdekken
Dit kan het beste gebeuren via poëtische taal, liederen enz.
Vanuit de vraag: ‘Kan dit wel?’ kun je door de verwondering heen komen tot de vaststelling: ‘Ik kan dit onmogelijk letterlijk nemen. Wat wil men hier uiteindelijk mee zeggen?’

Bijvoorbeeld:
Vlinders in de buik.
Kan dit wel?
Moet zo iemand dan geopereerd worden?
Zullen de dokters dan vlinders vinden?
Als dat niet zo is: waarom zouden mensen dan zoiets zeggen?

‘Beelden’ om te spreken over God, over Jezus, de Heilige Geest, geloven, bidden …
. Als men zegt dat de Heilige Geest is als wind voor een zeilboot. Wat zegt en dan?
(Zoals de wind een zeilboot vooruit stuwt, zo werkt de Heilige Geest: Hij stuwt vooruit, Hij brengt in beweging)

. Als men een vormeling zalft met chrisma, wat maakt men dan duidelijk over de werking van de Heilige Geest’?
(Zoals de huid doordrongen wordt van de zalf, zo wordt de christen doordrongen van de Heilige Geest)

. Wat wil Jezus zeggen als Hij zegt dat Hij het brood is dat leven geeft?
(Zoals mensen niet zonder brood kunnen leven, zo kunnen christenen niet zonder Jezus. Hij is voor hen als brood dat leven geeft.)

Belangrijk
Het is niet omdat men eenmaal gehoord heeft wat de betekenis is van beeldende taal en hoe men daartoe komt, dat men dat voor de rest van zijn leven weet. Probeer daarom, telkens wanneer je zo’n beeld tegenkomt, de kinderen uit te dagen om te zoeken naar de achterliggende betekenis ervan.

Aanvankelijk zal dit stroef verlopen, maar oefening baart kunst.
Het is niet omdat je samen met de kinderen één vraagstuk hebt opgelost, dat kinderen dit nu voor de rest van hun leven kunnen. Je moet dat eerst samen met de kinderen inoefenen en nadien nog regelmatig herhalen.

Dit kan in gebedsmomenten of vieringen, maar je kunt ook kinderen de kans geven om bewust met die symbolen om te gaan in activiteiten als:
. een gedicht maken
. een tekening maken, met bv. aandacht voor kleuren

Symbolen in het christendom

Wanneer kinderen een zicht hebben in de letterlijke en figuurlijke betekenis van een woord, kunnen ze de verbinding leggen met de wereld van godsdienst en geloof.
In die wereld worden woorden gebruikt uit de dagelijkse ervaringswereld, om te verwijzen naar God, Jezus of naar waarden die ermee in verband staan.

Symbolen in het liturgisch jaar

Advent: spreken met takken en bladeren

Neem groene takjes
- Wat kunnen groene takken zeggen?
Neem dorre bladeren.
- Wat kan ik hiermee zeggen?
Neem een krans dorre takken.
- Wat kunnen dorre takken zeggen?
- Als ik nu groene takjes in de dorre takkenkrans steek, wat kan ik daarmee zeggen?

Maak een krans van kale twijgen en dorre takken. Deze dorre takkenkrans symboliseert dan de wereld die voor veel mensen kil en dor is. Naarmate Kerstmis nadert kun je tussen de dorre takken, enkele groene twijgjes steken. Dit groen verwijst naar het hoopvolle dat je kunt zien en naar de onverwoestbare hoop op een betere wereld die je blijft koesteren. Het is ook een teken van jouw bereidheid en jouw inzet om de wereld 'groener' te maken.
Je kunt ook elke week een vierde van de krans groen maken. Als je hiermee begint de laatste vrijdag voor de advent dan heb je de laatste vrijdag een volwaardige adventskrans.
(Bron: Gastvrijheid geboden? - een adventsproject van PJZ voor de basisschool bij de campagne van 'Welzijnszorg' 1992: 'Vluchten kan niet meer' (Kipdorp 30, Antwerpen))

Aswoensdag: spreken met as

Verbrand een lucifer, plet met een potlood de as in een bordje.

Opdracht
Schrijf alles op wat as oproept.

Vaststelling
As: doet denken aan dood
(Afhankelijk van waar over as gesproken wordt, weten de kinderen ook dat as de aarde meer vruchtbaar maakt, en dat as kan gebruikt worden als schuurmiddel, bij het schoonmaken van het glas voor de haard of van de kachel)

Christenen kennen het gebruik van het askruisje. Ze gaan nog een stap verder in het geven van een betekenis van as:
As doet denken aan dood, en op die manier aan al wat dood/kapot maakt (= zonde)
As doet denken aan vruchtbaarheid en op die manier aan een ‘vruchtbaarder’/beter leven.
As doet denken aan een schuurmiddel en op die manier aan beter maken /bekeren

Veertigdagentijd: spreken met takken

Plaats in de klas een tak van een krulwilg.
De ontluikende blaadjes zijn symbool voor het leven dat het haalt op de dood.

Allerzielen: spreken met bladeren

Afgevallen bladeren in de herfst – symbool voor het leven dat kan afsterven.

Symbolen voor God

Mogelijkheid 1: Spreken met beelden
Bekijk de ‘spullentafel’.
Als God een voorwerp zou zijn, op welk voorwerp zou Hij dan het meest lijken?
En op welk voorwerp lijkt Hij helemaal niet?

Mogelijkheid 2: Spreken met tweede taal
Toon foto’s over: een herder, een vader, een rots, een burcht, een beek (beelden die de Bijbel gebruikt om over God te spreken)

Wat roept dit op?
Bijvoorbeeld: Herder:
zorg voor bescherming tegen de wolven
zorgt voor groen gras
verzorgt de schapen
geeft ze te drinken
zoekt ze als ze verloren liepen

In de bijbel wordt dit beeld gebruikt om over God te spreken.

Symbolen voor Jezus

Licht in de wereld

Kinderen kunnen deze ‘religieuze’ betekenis op het spoor komen in relatie met rituelen
Bijvoorbeeld: licht / adventskrans
of vanuit het bekijken van illustraties, schilderijen, iconen
Bijvoorbeeld: Sommige schilderijen rond Kerstmis worden zo geschilderd, dat het kind zelf alle licht uitstraalt (Jezus, licht in de wereld)

De weg

Toon allerlei foto’s / illustraties over wegen.
- Wat roepen ze op?
- Welke uitdrukkingen ken je waarin het woord ‘weg’ voorkomt?
(een hindernis uit de weg ruimen; van de rechte weg afraken; zich een weg banen)
- Als Jezus nu zegt: ‘Ik ben de weg’ – wat zou Hij daarmee bedoelen?

Symbolen in de sacramenten

Vormsel

Geef een groep een doos met: schoencrème, Nivea, olie…
- Wat zit in die doos (één woord) ?
- Wat kun je ermee doen?
(Fit maken; kracht geven, genezen, soepel maken, beschermen)

Geef de groep twee stenen en een bus haarlak.
- Op de ene steen doe je olie, op de andere steen spuit je eerst haarlak, en doe je er dan olie op.
- Wat zie je?
(De olie dringt in de steen zonder haarlak en maakt een olievlek.
De olie blijft staan, of druipt af van de steen met haarlak.)

Deze opdracht maakt beeldend duidelijk hoe de heilige Geest werkt: hij doordringt de persoon die gezalfd wordt zoals olie een steen. Maar Hij kan dat alleen doen al iemand er zich niet voor heeft afgesloten.

Suggesties

ONDERZOEKEN

Zien en zien is twee

Iemand gaf zijn vriend op zijn verjaardag een wijnglas en een zakdoek.
De vriend die het geschenk kreeg dacht: ‘Daar kan ik niets mee aanvangen.’
Diegene die het geschenk gaf zei:
‘Dat wijnglas is voor de wijn, symbool van vreugde, die zakdoek is voor je tranen.
Ik hoop dat je die zakdoek niet veel nodig hebt en dat je veel zult drinken uit het wijnglas.

Zoek op welke twee manieren mensen de volgende voorwerpen kunnen bekijken:

RING	metaal	liefde
HART	spier	liefde
BROOD	eten	gezelligheid, gemeenschap
VLAG	stof	land

BELEVEN

Spullentafel

Klik hier voor meer informatie.

VERTELLEN

Op zoek naar een symbool

(C. LETERME, Parels van verhalen, Averbode, 2019)

Toen er nog niet zo lang christenen waren,
kwam een kleine groep van hen regelmatig bijeen
in het huis van de oudste van de groep.
Op een dag zochten ze naar een symbool
waarmee ze konden zeggen wat ze geloofden.

‘Willen we een vis nemen?’, stelde iemand voor,
‘Jezus had toch van zijn eerste leerlingen vissers van mensen gemaakt?’
Al vlug kwamen er bedenkingen.
Wie geen vis lustte, wilde niet steeds naar een vis kijken.
Wie geen visser was, vond dat vissen te veel aan vissers deden denken.

‘Misschien is 'brood' een beter idee’, stelde iemand anders voor.
‘Jezus brak brood en zei dat men zo aan Hem moest denken.’
Maar ook hierbij kwamen bedenkingen:
Hoe lang kun je brood bewaren?
En wat als vogels het brood oppikken?

Een druivenrank was een ander voorstel.
Jezus had verteld over de ranken en de wijnstok.
Hij zei zelfs dat wijn verwees naar zijn bloed.
Maar een teveel aan wijn had al vaak voor onenigheid gezorgd
en dat mocht zeker niet meer gebeuren.

Vele bijeenkomsten later, stelde een oude vrouw een kruis voor.
‘Een kruis toont de mislukking van het leven van Jezus,’ werd gezegd,
‘dat kun je toch niet als symbool voor ons geloof nemen!’
‘Ja,’ zei de vrouw, ‘maar het is geen mislukking gebleven.
Jezus is verrezen! Hij heeft de dood overwonnen!’

Daar werd druk over nagedacht.
Het duurde een hele tijd
voor men zich kon vinden in dit voorstel
en het kon goedkeuren.
De oude vrouw heeft dat niet meer meegemaakt.
(Naar een tekst van E. Laridon)^

Overweging bij het verhaal
(C. LETERME in Kerk en leven, Federatie Rotselaar, 30 april 2019, p. 1)

Jezus mag dan wel verrezen zijn en leven over de dood heen,
Hem zien zoals Hij tweeduizend jaar geleden was, kan niet meer.
Daarom hebben zijn volgelingen Hem proberen te tonen in een symbool.
Het is zeker niet gegaan zoals in het verhaal hierbij.
Toch heeft dit verhaal het voordeel
dat het een aantal belangrijke symbolen voor Jezus op een rij zet.

De symbolen brood en wijn vind je terug in de eucharistie.
En de vis doet niet alleen denken aan de wonderbare visvangst,
maar ook aan de broodvermenigvuldiging, waarbij een kleine jongen
vijf broden en twee vissen aanbracht.
Zoals voor mensen brood, wijn en vis eten en drinken zijn,
zo wil Jezus voor de mensen zijn met wat Hij zei en deed.

Jezus wilde ook als een herder zijn.
Het ‘beeld’ waarmee christenen Jezus afbeeldden in de catacomben.
Een herder die zijn schapen leidt naar waar ze het goed hebben.
Pas veel later – in de vierde eeuw – gebruikte men het kruis als symbool.
Een marteltuig dat niet alleen herinnerde aan zijn dood,
maar voor christenen ook het beeld werd van zijn verrijzenis.

Naargelang de plaats en de tijd ziet dit kruis er anders uit:
een donker stuk hout waarop een lijdende mens te zien is
of een lichtend symbool dat overwinning uitstraalt
en zo de verrijzenis van Jezus wil weergeven.
Dat is pas de rijkdom van een symbool:
In één beeld wordt de volheid van een betekenis weergegeven.

In dit kruis herkennen vele mensen hun eigen leed en lijden.
In datzelfde kruis zien ze hun hoop en verwachting op beterschap.
Het geeft hen de kracht om letterlijk of figuurlijk op te staan
en het leven van zichzelf én van anderen alle kansen te geven.
Dat kruis is niet langer een marteltuig
maar het beeld van ‘opstaan’ en voluit leven.