Wie was hij?

De synoptici over Johannes

De evangelist Lucas schreeft dat Johannes de zoon was van de priester Zacharias en Elisabet. De bijzondere omstandigheden in het verhaal over zijn geboorte (zijn ouders waren al oud en konden geen kinderen krijgen; een engel zei dat hij Johannes moest heten) tonen aan dat hij een bijzondere persoon was.

Over de kinderjaren en jeugdjaren van Johannes is niets bekend. Ook niet of hij in die jaren contact had met Jezus.
(Apocriefe evangelies - evangelies die niet officieel erkend zijn - kennen wel verhalen over de kleine Jezus die met de kleine Johannes speelde. Maar die verhalen lijken soms zo op sprookjes dat men erg betwijfelt of ze historische betrouwbaar zijn)

De synoptici (Marcus, Matteüs en Lucas) schreven dat Johannes leefde als een asceet en gekleed was in een mantel van kameelhaar en een leren gordel. Hij at sprinkhanen en wilde honing om in leven te blijven.
Men noemde hem ‘de doper', omdat hij in de Jordaan mensen doopte die hun zonden hadden beleden en zich wilden bekeren.
Johannes had veel leerlingen. Een aantal ervan werd leerling van Jezus: o. a. de apostel Andreas. (Johannes 1, 35-40)

Matteüs en Lucas noteerden dat hij veel kritiek had op de vanzelfsprekende houding waarmee veel mensen in Israël zich zeker achtten van hun redding en dat hij commentaar had op veel concrete misstanden.

Volgens de Bijbel werd Johannes de Doper gevangen genomen en onthoofd in opdracht van Herodes Antipas, de vazal van de Romeinen voor Galilea en Perea (van 4 voor Christus tot 39 na Christus).
Men weet niet wat de reden was voor zijn arrestatie en dood.
. Was het omdat Johannes kritiek had op de relatie van Herodes met Herodias, de vrouw van zijn broer?
. Was het omdat Herodes vreesde dat Johannes oproer onder het volk zou veroorzaken?

Ook na zijn dood genoot Johannes de Doper groot aanzien onder de joden (zie: Handelingen 18, 25. 19,3)

De evangelist Johannes over Johannes de Doper

Anders dan de synoptici vermeldt de evangelist Johannes waar de doper actief was:
‘Dit gebeurde in Betanië, aan de overkant van de Jordaan, waar Johannes aan het dopen was.’ (Johannes 1, 28)

Flavius Josephus over Johannes

De Joodse historicus Flavius Josephus (37/38 - 100 na Christus) schreef uitvoerig over Johannes als profeet én als doper. Blijkbaar was Johannes in zijn tijd bekender dan Jezus dat was:
'Johannes was een goed man. Hij riep de Joden op om deugdzaam te leven: tegenover elkaar gerechtigheid te betrachten en eerbied te hebben voor God. Hij riep hen ook op om zich door hem te laten dopen. Het eerste diende vooraf te gaan aan het tweede, want alleen dan was het dopen welgevallig in de ogen van God. De doop diende niet om zich te bevrijden van zonden, maar was een manier om het lichaam ritueel te reinigen nadat ze eerder hun ziel gereinigd hadden door te leven in gerechtigheid.'
(Flavius Josephus, De oude geschiedenis van de Joden, einde 1e eeuw na Christus, Boek 18, Hoofdstuk 5, 2, 116 – 117)

Verder schreef Flavius Josephus dat Johannes naar het einde van zijn leven opgesloten werd en geëxecuteerd in het fort Machaerus, aan de zuidgrens van Perea.

Merk op dat Flavius Josephus
. het niet heeft over de relatie tussen Johannes en Jezus
. Johannes belangrijk en betekenisvol is geweest voor de joden uit de eerste eeuw van onze jaartelling, los van Jezus van Nazaret.
. niet schreef over een onthoofding van Johannes de Doper.

De teruggekeerde Elia?

Johannes werd in alles getypeerd als Elia, de profeet die terug zal komen om het volk tot inkeer te brengen (Maleachi 3, 23-24)
. Hij droeg een kameelharen kleed, net als Elia.
. Hij droeg een lederen gordel, net als Elia (2 Koningen 1, 8)
. Hij doopte op de plaats waar Elia ten hemel werd opgenomen. (2 Koningen 2, 6-14)

Relatie met Jezus

In het evangelie van Lucas worden de verhalen rond de geboorte van Johannes en van Jezus door elkaar verteld. Hieruit blijkt dat Jezus en Johannes nauw bij elkaar staan. Lucas schreef als enige in het Nieuwe Testament dat Johannes en Jezus familie van elkaar waren.
Hij maakte ook in alles duidelijk dat Jezus 'groter' was dan Johannes. Johannes de evangelist schreef dat Johannes de Doper zich als de mindere van Jezus zag.

Johannes heeft Jezus hoogst waarschijnlijk gedoopt. Veel christenen hadden daar later vragen bij: kon iemand die zonder zonde was, door Johannes gedoopt worden? De evangelist Johannes loste dit probleem op door niet over het doopsel van Jezus te schrijven.

Er is veel kans dat Jezus aanvankelijk een leerling van Johannes de Doper was. Maar het optreden van Jezus beantwoordde niet aan de verwachtingen die Johannes daarover had. Hij had een meer oordelende figuur op het oog.

Het lijkt onwaarschijnlijk dat Johannes Jezus zou aangeduid hebben als de Messias. Het is meer aannemelijk dat Jezus’ leerlingen later deze uitspraak in de mond van Johannes hebben gelegd.

Relatie met Qumran

Het zou kunnen dat Johannes een Esseen geweest is. Minstens werd hij beïnvloed door de beweging van de Essenen.

Mogelijke argumenten
. Lucas schreef: ‘De jongen groeide op en werd steeds sterker door de Geest. Hij verbleef in eenzame streken tot op de dag waarop hij zich aan Israël vertoonde.’ (Lucas 1, 80)
Het zou kunnen dat de kleine Johannes, zoon van de priester Zacharias en van Elisabet, opgenomen werd door de Essenen. Flavius Josephus schreef dat de Essenen 'kinderen adopteren op een leeftijd waarop ze nog ontvankelijk zijn voor hun onderricht' (De Joodse Oorlog, II, 120).

. Lucas schreef: ‘Het woord van God kwam tot Johannes in de woestijn ’ (Lucas 3, 2).
Met ‘woestijn’ kon Lucas een geografische plaats bedoelen, maar de Essenen in Qumran bedoelden met ‘de woestijn’ de streek waarnaar zij in vrijwillige ballingschap gingen, onder de leiding van de 'Meester der rechtvaardigheid', hun stichter.

. Marcus en Matteüs schreven dat Johannes zich voedde met sprinkhanen en wilde honing (Marcus 1, 6; Matteüs 3, 4).
In het ‘Document van Damascus’, waarvan men overblijfselen van minstens tien kopieën vond in Qumran, staat dat de sprinkhanen geroosterd moesten worden of levend gekookt.

. Marcus, Matteüs en Lucas typeerden Johannes met de woorden van Jesaja: ‘Luister, iemand roept: ‘Bereid de Heer een weg in de woestijn ‘ (Jesaja 40, 3).  
Wellicht gebruikte Johannes die woorden van Jesaja om over zijn eigen zending te spreken. Maar De ‘Regel van de gemeenschap’ (uit Qumran) verwijst naar diezelfde woorden om de vlucht naar de woestijn te verantwoorden van hen die zich afscheurden van de priesterkaste te Jeruzalem.

Johannes de Doper en kunst

Schilderkunst

Vooraf

Johannes de Doper wordt doorgaans voorgesteld
- als de tweede Elia: een profeet met een kameelharen mantel aan en een leren riem, die predikt
- als een doper, die ook Jezus doopt.
- als iemand die wijst naar een lam, dat het lam Gods symboliseert. Op die kunstwerken staan dan vaak de woorden: 'Ecce Agnus Dei' (Zie het Lam Gods). Woorden die Johannes zou uitgesproken hebben bij het doopsel van Jezus

J. TISSOT

De stem in de woestijn

James Tissot (1836–1902) schilderde dit werkje (29,1 cm op 17 cm), dat bewaard wordt in Brooklyn museum te New York, in 1886. Het stelt Johannes de doper voor als iemand die roept in de woestijn. De desolaatheid van het landschap suggereert dat hij geen gehoor heeft.
- Omdat zijn boodschap te hard is?
- Omdat dit normaal is voor een profeet?

Film

Documentaire

Il Precursore (De voorganger)
Deze documentaire over het leven van Johannes De Doper, die de komst van Jezus Christus aankondigde, is een realisatie van het Vaticaan in opdracht van de Johannes XXIII Stichting, in samenwerking met het Dicasterie voor Communicatie van de Heilige Stoel.

17 acteurs spelen de belangrijkste momenten uit het leven van Johannes De Doper: zijn verblijf in de woestijn, zijn ontmoeting met Jezus, de dans van Salome en het martelaarschap onder Herodes Antipas.

Francesco Castiglione speelt de rol van Johannes de Doper.
Omar Pesent tekende voor de regie.

Feesten van Johannes de Doper

24 juni	Geboorte van Johannes de doper
29 augustus	Marteldood van de Johannes de Doper

Suggestie

Grote kinderen

EVEN TESTEN

Goed of fout

Johannes de Doper was de oom van Jezus	fout
Hij woonde in de grote stad	fout
Hij at sprinkhanen en wilde honing	goed
Hij zei tegen de mensen dat ze zich moesten bekeren tot God	goed
Hij zei tegen de mensen dat ze niet tevreden mochten zijn met wat ze hebben	fout
Hij doopte mensen door ze onder te dompelen in het water van de Jordaan	goed
Hij hoorde een stem uit de hemel toen hij gedoopt werd	fout
Hij zei dat Jezus belangrijker was dan hij	goed
Hij was heel verbaasd toen Jezus hem vroeg om gedoopt te worden	goed
Hij weigerde om Jezus te dopen	fout

De kinderen zoeken de fout in de zinnen en kunnen die verbeteren.

Johannes de doper in 'www.bijbelin1000seconden.be'

Op deze site wordt dieper ingegaan op de volgende teksten waarin Johannes de doper ter sprake komt:

Matteüs

Matteüs 3, 1-12: Optreden van Johannes de doper
Matteüs 3, 13-17: Johannes doopt Jezus
Matteüs 11, 2-11: Johannes de doper over de Messias

Marcus

Marcus 1, 1-8: Optreden van Johannes de Doper
Marcus 1, 7-11: Johannes doopt Jezus
Marcus 6, 14-29: De dood van Johannes de Doper

Lucas

Lucas 1, 5-17: Aankondiging van de geboorte van Johannes de Doper
Lucas 3, 1-6: Optreden van Johannes de doper
Lucas 3, 10-18: Optreden van Johannes de doper II
Lucas 3, 15-16. 3,21-22: Johannes doopt Jezus

Johannes

Johannes 1, 29-34: Johannes getuigt
Johannes 1, 35-42: Kom en zie

Overweging

Paul Kevers

Johannes treedt op

(P. KEVERS in Samuel Plus, Uitgeverij Averbode, 2007, nr 3)

In het begin van de vier evangelies vinden we een verhaal over het optreden van Johannes de Doper. Johannes was een profeet, die zich teruggetrokken had in de woestijn van Judea, aan de oevers van de Jordaan. Hij riep de mensen op om zich te bekeren en om opnieuw te luisteren naar de woorden van de vroegere profeten, zoals Jesaja: 'Bereid de weg van de Heer, maak zijn paden recht!'
Vele mensen gaven gehoor aan zijn oproep. Ze lieten zich dopen in de Jordaan. Dat doopsel was een teken dat ze nieuwe mensen wilden worden en zich wilden voorbereiden op de komst van God in hun leven. Johannes kondigde ook de komst van de Messias aan: iemand die krachtiger was dan hij en die zou dopen met de heilige Geest en met vuur.

Alleen Lucas vertelt bovendien dat drie groepen mensen aan Johannes komen vragen wat zij moeten doen. Johannes geeft hun concrete richtlijnen. 'Deel je bezit en je voedsel met degenen die minder of die helemaal niets hebben.' Aan de belastingontvangers en soldaten zegt hij dat ze geen misbruik mogen maken van hun positie: niemand uitbuiten, niet afpersen.
Johannes' oproep tot bekering wordt zo heel concreet gemaakt. Het is niet moeilijk die oproep te vertalen naar onze tijd. Dat wordt bijvoorbeeld gedaan in de adventsacties van Welzijnszorg.