Een cultureel verschijnsel

Universeel

Een groot voetballer
... een dag na zijn overlijden gaven de kranten zijn 'levensverhaal'.
Je kon daarin lezen hoe hij als kleine jongen al iedereen versteld had doen staan door zijn techniek en zijn trucjes. Hoe hij als zesjarige al een bal trapte door een ruit op de derde verdieping en dat de eigenaar van de ruit daar niet eens kwaad om was geworden.
Ook stond erin dat hij vanuit zijn wieg familie en bekenden al voorspellingen had laten doen van zijn carrière. Zijn moeder had het al gevoeld voor zijn geboorte. Zijn rechterbeentje (het been van de hat-tricks) was het eerst geboren, al klaar om te trappen.
('Sleutelwoord', p. 93.)

Michael Joseph Jackson
werd geboren op 29 augustus 1958, als zevende kind van Joe Jackson en Katherine Scruse.
Over Michael zegt Katherine: 'Hij was een fascinerend kind. Je weet hoe baby's ongecoördineerd bewegen. Dat deed Michaël nooit. Als hij danste, was het alsof hij veel ouder was.'
Katherine herinnert zich dat Michael, anderhalf jaar, zijn papfles in de hand hield en danste op het ritme van de draaiende wasmachine. Hij begon te zingen toen hij drie jaar was.
(J.R. TARABORRELLI, Michael Jackson, de magie en de waanzin, Mammoet, 1991)

Egyptische farao
Amun, de geest-God, besluit Egypte een troonopvolger te schenken. Thot, de god-boodschapper, vertelt Amun dat de uitgekozen koningin-moeder, maagd is.
Hij brengt Amun bij haar. Amun 'verwekt' bij haar een kind, hij openbaart haar de naam van het kind en belooft het kind het koningschap.
(verteld rond 2000 voor J.C.)

Athena
Athena, de Griekse godin van de wijsheid, werd volgens de Griekse mythologie geboren uit het voorhoofd van Zeus. Op zekere dag had de oppergod Zeus hevige hoofdpijn, zodat hij zijn vrouw beval om met een bijl zijn voorhoofd in twee te houwen. Uit de wonde die zo was ontstaan, kwam de godin Athena te voorschijn.

Oedipus
Het huwelijk van koning Laos met Iokaste was kinderloos. Tenslotte vroeg de koning het orakel van Delfi om raad. Het orakel zei dat hij een zoon zou krijgen, maar voegde eraan toe dat de koning door zijn eigen zoon zou gedood worden en dat zijn zoon zou huwen met zijn moeder.
Lees meer

Siddhartha Gautama Boeddha
In haar droom zag koningin Maya een witte olifant(1), die van een gouden berg in het noorden neerdaalt op de zilverberg. In zijn slurf die als een zilversnoer was, hield hij een lotusbloem. Toen betrad hij trompetterend het gouden paleis, maakte driemaal een ronde rond het bed van de koningin, sloeg tegen haar rechterzijde en trad in haar schoot. Zo betrad hij een nieuw leven.
Koningin Maya ontwaakte de volgende dag en vertelde de koning haar droom. Hij ontbood vierenzestig beroemde Brahmanen (2) en onthaalde hen op uitgelezen spijzen en gaf hun geschenken. Toen liet hij hun de droom verklaren. Zij zeiden: 'Heb geen vrees, o koning, de koningin is zwanger van een jongen, niet van een meisje. Gij zult een zoon krijgen. En als hij in een huis zal wonen, zal hij koning, heer der wereld, zijn. Maar wanneer hij zijn huis verlaat, zal hij een Boeddha worden ...'

Toen de tijd van de koningin was gekomen, ging zij op reis. De koning liet de weg met planten, vanen en wimpel versieren. Ze kwam bij een lustoord, waarvan de bomen bezaaid waren met bloemen en zij kreeg zin om in deze hof te gaan wandelen. Ze ging naar een grote wilg en wilde een tak grijpen. Zij strekte de hand uit en de geboorteweeën overvielen haar. Met de tak in haar hand baarde zij staande.

En terwijl aan andere schepselen bij hun geboorte vuil kleeft, was dit niet het geval bij Boeddha. Hij trad uit zijn moeder zoals een predikant van zijn kansel daalt, als een man die met uitgestrekte armen een trap afkomt, vrij van elke onreinheid, lichtend als een juweel op een weefsel van Benares ...

Boeddha groeide op aan het koninklijk paleis in weelde en rijkdom. Ondanks tegenwerking van zijn vader ging hij rondtrekken op zoek naar de waarheid en kreeg hij uiteindelijk de 'verlichting'. Sindsdien trok hij predikend rond, terwijl het aantal aanhangers steeds groter werd.

(1) Olifant: een dier dat contact legt tussen goden en mensen en dat daarom in Oosterse culturen gelukbrengend is.
(2) Brahmanen: priesters van de god Brahman in het hindoeïsme.

Dit geboorteverhaal werd ongeveer 9 eeuwen na de geboorte van Siddhartha Gautama geschreven.

Sint Elooi
(tussen 588 en 590 – 1 december 660)
Terrigie, die zwanger was van Eligius (Sint-Elooi), zag in een droom een adelaar die haar driemaal een boodschap verkondigde. Zij durfde aan niemand vragen wat deze boodschap betekende. Na de geboorte vertelde iemand dat haar zoon een belangrijke rol zou spelen in de kerk en een heilige zou worden.

Besluit
Als men alle bijzondere verhalen die zich rond de geboorte van een belangrijk persoon verteld worden met elkaar vergelijkt, dan vindt men daarin doorgaans het volgende terug:

. Geboorteverhalen willen een kernachtige samenvatting geven van de betekenis van die figuur: Ze weerspiegelen wat iemand uiteindelijk heeft betekend. Alleen belangrijke mensen krijgen een geboorteverhaal.

. Ze willen het bijzondere van een belangrijk figuur vanaf zijn prilste jeugd laten zien: zijn geboorte en zijn jeugdjaren zijn anders dan anders.

. Ze willen het geloof uiten dat wat iemand betekent, bepaald werd door het lot, de goden of God: het levensprogramma van de grote figuur werd door een orakel of de godheid uitgestippeld.

Een geboorteverhaal is dus een verhaal waarin mensen vroeger de betekenis van een grote figuur aangaven. Zo'n verhaal heeft niet de bedoeling een historisch exact verslag te zijn.
Het is als een flash-back van de betekenis van die persoon.

Typisch in de Bijbel

De geboorteverhalen die in de Bijbel voorkomen, beantwoorden aan eenzelfde structuur:
. Een engel, een boodschapper die door God gestuurd wordt, komt bij iemand.
. Die persoon is heel verbaasd.
. De engel deelt mee dat er een kind zal geboren worden.
. De persoon zegt dat die het niet kan geloven.
. Er wordt een teken gegeven dat duidelijk maakt dat er zal gebeuren wat gezegd is.

Dat die verhalen min of meer een gelijkaardige structuur kennen, heeft voor gevolg dat hun historische waarde niet overroepen mag worden.
Wat ze willen duidelijk maken is veel belangrijker dan wat er in die verhalen staat.

Opvallend voor veel geboorteverhalen in de Bijbel, is het belang dat ook gegeven wordt aan de naam die aan die persoon wordt gegeven. Daarin wordt beknopt de betekenis van die persoon gegeven.

Bijvoorbeeld:
. Sara, de vrouw van Abraham, kon geen kinderen krijgen. Wanneer ze op hoge leeftijd toch nog een zoon ter wereld brengt, noemt ze hem Isaak. ('God heeft gemaakt dat ik lach en ieder die het hoort zal om mij lachen.')

. In het evangelie van Lucas vraagt de engel aan Maria om haar zoon Jezus te noemen. Die naam betekent: God redt. In het evangelie van Matteüs vraagt een engel aan Jozef om zijn zoon Emmanuel te heten, God-met-ons. De betekenis die in die twee namen ligt hebben mensen in Jezus gerealiseerd gezien. In Jezus hebben mensen God heel nabij ervaren, God die als een redder was in hun nood.

Twee geboorteverhalen van Jezus

Van de vier evangelisten schreven alleen Matteüs en Lucas over de geboorte van Jezus en de aankondiging ervan. Marcus begint zijn evangelie met het doopsel van Jezus door Johannes de Doper, en Johannes begint zijn evangelie met een lied waarbij de relatie tussen Jezus en God centraal staat. Dat de geboorte van Jezus omgeven was met merkwaardige gebeurtenissen, schijnen Marcus en Johannes helemaal niet te weten.

Volgens Matteüs

Matteüs wilde met zijn verhaal over de geboorte van Jezus vooral het volgende aantonen:

. Jezus Christus is de beloofde Messias
Dat Jezus de Messias is die door de schriften wordt beloofd, toont Matteüs aan met het vermelden van verschillende profetieën die vervuld werden, en het verwijzen naar de stamboom van Jezus. Hij rondt deze lijst af op 6 x 7 geslachten. Met J. C. begint het 7e tijdperk. Dit betekent dat vanaf dat moment de beloften van een Messias uit het O.T. vervuld worden.

. Jezus Christus is zoals Mozes
Al wat Mozes overkwam, beleeft Jezus opnieuw (kindermoord, Egypte). Daarom vindt Matteüs dat de joden de eerbied en de achting die ze voor Mozes hebben, moeten overdragen op Jezus.

. Jezus Christus is zoals David
Jezus is een ideale ‘koning’ (= Messias, Christus, Gezalfde) net als David. Daarom schrijft Matteüs dat Jezus in Betlehem, de stad van David, geboren is. Daarom vermeldt hij ook David in de stamboom van Jezus en wordt Hij getypeerd als een ‘zoon' van David.

Wat Matteüs schreef
Matteüs 1, 1-25: De stamboom van Jezus
Matteüs 1, 18-24: De geboorte van Jezus

Matteüs 2, 1-14: Bezoek van de wijzen
Matteüs 2, 13-15.19-23: De vlucht naar Egypte

Volgens Lucas

Lucas schrijft een totaal ander verhaal, met overeenkomsten wat betreft de hoofdpersonen, de betekenis van God in het leven van Jezus en de relatie van Jezus en David. Hij wil vooral meedelen:

. God komt op een verrassend eenvoudige manier bij de mensen:
er was geen plaats voor Jozef en Maria in de herberg.

. Hij komt vooral voor marginalen
in dit geval: herders (mensen aan de rand van de maatschappij)

. De geboorte van Jezus heeft een wereldwijde betekenis
Lucas dateert de geboorte van Jezus onder de Romeinse bezetting, waardoor deze geboorte wereldnieuws wordt.
Men kan hierin ook lezen: redding moet je niet verwachten van een goddelijke keizer, maar van een machteloos en hulpeloos kind.

Wat Lucas schreef
Lucas 1, 26-38: De boodschap aan Maria
Lucas 1, 39-45: Maria bij Elisabet
Lucas 1, 46-56: Magnificat

Lucas 2, 1-14: De geboorte van Jezus
Lucas 2, 15-20: Bezoek van de herders
Lucas 2, 16-21: Na de geboorte van Jezus
Lucas 2, 22-40: De opdracht van Jezus
Lucas 2, 41-52: De twaalfjarige Jezus in de tempel

Even vergelijken

	Matteüs	Lucas
Hoofdpersonage	Jozef	Maria
Hoe wordt de geboorte aangekondigd?	droom	een engel verschijnt, maar niet in een droom
Plaats van het gebeuren	Betlehem	Nazaret
Sfeer	droevig	vreugdevol

Door de twee teksten over de geboorte van Jezus zo naast elkaar te plaatsen, wordt duidelijk dat het om twee totaal verschillende verhalen gaat, afgezien van het hoofdgebeuren.
Beide verhalen werden rond 70-80 na Christus geschreven in een andere omgeving. Er liggen dus minstens 70 jaar tussen de feiten en het neerschrijven van de tekst. Dat er niet vroeger werd geschreven over de geboorte van Jezus heeft er alles mee te maken dat de eerste christenen allereerst de blijde boodschap van Jezus’ dood en verrijzenis wilden verkondigen. Niet het verhaal over een kindje is de volle boodschap, maar de volwassen Jezus in wat Hij zei en deed.

Geboorteverhalen vertellen aan kinderen

Een mini-preek

Geboorteverhalen vertel je het best als verhalen waarvan de kern een religieuze boodschap is en een oproep. Vanuit de ervaring van het belang van de persoon, over wie geschreven wordt, vertellen gelovigen over zijn geboorte, als een voorafbeelding van wat men later in hem is gaan zien.

Als je teveel stilstaat bij de historische waarde van het verhaal, riskeer je dat je vergeet je af te vragen wat de betekenis van dit verhaal is voor je eigen geloof en dat van de kinderen.
Eigenlijk kun je beter beginnen te vertellen, hoe mensen die die persoon kenden er vol van waren. Tegelijkertijd vermoeden zij dat hij heel belangrijk was. Hij was op een heel bijzondere manier een man van God. Op deze beide elementen kun je dan telkens wijzen: 'de mensen hadden ontdekt dat hij..., en daarom vertelden ze hoe... '

Bijvoorbeeld:
De mensen vertelden dat Jezus geboren werd in de stad van David,
omdat ze wisten dat Jezus een nog grotere koning was.

Ze vertelden over de engelen
omdat ze zo hun geloof konden uitdrukken dan in Jezus God dicht bij de mensen kwam.

Lucas vertelt dat er herders op bezoek kwamen bij Jezus
omdat hij wist dat Jezus hield van gewone mensen, van armen...

Matteüs vertelt dat er wijzen kwamen uit het verre Oosten
omdat Jezus bekommerd was om alle mensen (dit werd later concreet gemaakt in de verschillende leeftijden van de wijzen en hun verschillende huidskleur: blank, bruin, zwart).

Het verhaal van de geboorte kun je als volgt inleiden (aanpassen aan de leeftijd!):

Wat met de engelen?

In veel geboorteverhalen wordt de geboorte aangekondigd door een engel. Elke engel duidt aan: in dit verhaal wordt een ervaring ter sprake gebracht met een religieuze diepte. Blijf niet bij de oppervlakte van het gebeuren... hier gebeurt iets waarbij mensen de aanwezigheid van God ervaren hebben. Het is belangrijk dat kinderen deze betekenis met engelen associëren. Daarom doe je er goed aan met zorg uit te kijken naar voorstellingen van engelen: niet naïef noch overdreven realistisch. Ze moeten iets oproepen van God zelf van wie ze de boodschapper zijn.

Geboorteverhalen in ’bijbelin1000seconden.be’

Genesis 18, 1-10a: Aankondiging van de geboorte van Isaak
Exodus 1,1 - 2, 10: De geboorte van Mozes
1 Samuel 1, 20-22 . 1, 24-28: De geboorte van Samuel
Rechters 13, 1-7: Aankondiging van de geboorte van Simson

Matteüs 1, 18-24: De geboorte van Jezus
Lucas 2, 1-14: De geboorte van Jezus

Suggesties

ONDERZOEKEN

Geboorteverhalen, een algemeen verschijnsel

Mensen die de vele geboorteverhalen gelezen hebben die in religies en levensbeschouwingen aan bod komen, vatten de bedoeling van de schrijvers ervan als volgt samen:

. Een belangrijk persoon wordt gekenmerkt door zijn bijzondere geboorte en jeugdjaren.

. In het verhaal van de geboorte van een bijzondere persoon wordt een kernachtige samenvatting gegeven van de betekenis die hij heeft of van zijn levensloop.

. Wat iemand betekent, zijn levensprogramma, werd bepaald door het lot, de goden of God.

Zoek deze drievoudige bedoeling terug in de geboorteverhalen van Oedipus, Boeddha, Simson (Rechters 13) en Jezus (Lucas 1,26-38).

Correctiesleutel

	Bijzondere geboorte	kernachtige samenvatting	'God' bepaalt de betekenis
Oedipus	zijn ouders waren kinderloos	hij doodt zijn vader; huwt zijn moeder	orakel van Delfi, de uitspraak van de god Apollo
Siddhartha Gautama Boeddha	zijn moeder brengt staande haar kind ter wereld	als Gautama zijn huis verlaat, wordt hij een Boeddha	Brahmanen, priesters van de god Brahman doen de voorspelling
Simson	zijn moeder is onvruchtbaar	met hem zal de redding van Israël uit de macht van de Filistijnen beginnen	uitspraak door een engel van God
Jezus	zijn moeder is niet getrouwd	Hij zal eeuwig koning zijn	uitspraak door de engel Gabriël

VERTELLEN

Hoe kan dat nu?

(K. Janssen)

Elke woensdagnamiddag komen een stuk of tien kinderen bij mij thuis om te praten, te denken, te zingen en te tekenen over Jezus.
Het is een groepje vormselcatechese. Vandaag bestuderen ze onze kerstboom en stal. Nog enkele dagen en we vieren weer Kerstmis. We lezen het verhaal van Jezus' geboorte, te beginnen vanaf het bezoek van de engel aan Maria.

- Is er iemand iets opgevallen? vraag ik na afloop gewoontegetrouw.
Sven steekt zijn hand op.
- Ik vind het een raar verhaal. Maria heeft geen man en toch wordt ze zwanger!
Elke en Line giechelen.
- Je hebt natuurlijk gelijk, Sven, zeg ik. Maar het verhaal gaat over iets heel anders. In het Oude Testament worden mannen met een speciale opdracht van God allemaal op een rare manier geboren. Uit oude vrouwen die geen kinderen meer konden krijgen bijvoorbeeld, zoals Sara met Izaak.
- Of Samuël! roept Charlotte. Zijn moeder kon heel lang geen kinderen krijgen en heeft toen tot God gebeden.
- Precies, zeg ik. En ook die verhalen gaan niet over de baarmoederproblemen van Sara en Hanna, maar ze willen duidelijk maken dat het hier om heel bijzondere kinderen gaat. En bij Jezus moest dat nog sterker zijn, dus een vrouw zonder man. De kinderen knikken nadenkend.
- Of het klopt of niet, is dus bijkomstig? vraagt Elke.
- Voor de evangelist vast en zeker. De evangeliën zijn geschreven om zoveel mogelijk mensen ervan te overtuigen dat Jezus een fantastische kerel was. Daarbij namen de schrijvers het met de waarheid niet altijd zo nauw. Als de boodschap maar overkwam. Heel vaak gebruikten ze beelden die iedereen kende uit het Oude Testament.

- Maar de wonderverhalen dan, zegt Bastiaan. De broodvermenigvuldiging bijvoorbeeld? Dat kan toch gewoon niet?
- Dat is ook weer een oud beeld, leg ik uit. Als de Messias er zou zijn, zou er voor iedereen eten en drinken in overvloed zijn. De joden begrepen dus meteen wie Jezus was door zo'n verhaal.
- Zijn al die wonderverhalen dan flauwekul? vraagt Pieter.
- Flauwekul zijn ze nooit, zeg ik. Maar jij bedoelt of er dan geen echt gebeurde verhalen tussen zitten. Waarschijnlijk wel, al is het voor ons moeilijk te achterhalen. Maar er zijn zoveel genezingsverhalen, dat we denken dat Jezus echt erg bezorgd was om zieken. Hij hielp deze mensen om zich weer helemaal goed te voelen en recht in hun schoenen te staan. En vaak verdwenen dan ook hun ziektes. Dat is niet eens zo vreemd. Als je van iemand houdt met de kracht van God, kan dat echt wel gevolgen hebben.

- We moeten dus niet vragen: is dat echt gebeurd? Maar wel: wat willen ze hier zeggen over Jezus? besluit Charlotte.
- Precies! zeg ik.

Dan vallen we aan op een schaal vol heerlijke wafels, die zich helaas niet vermenigvuldigen en dus verdwijnen als sneeuw voor de zon.

Overweging

Gaston Durnez

Wat door eenvoudigen wordt verstaan (23/12/2016)

Zij zegden met een glimlach, dat het verhaal van Betlehem historisch niet klopte. Het was misschien wel mooi beschreven, ja, ‘ze konden schrijven in die tijd, maar wáár was het niet’.
Geen stal, geen grot, geen volkstelling, geen maagd, geen kind, geen sneeuw. ‘Het was wel een stukje van onze cultuur,’ zegden zij. Zoals onze oude kerstliedjes dus.

Er zat jammer genoeg niemand bij die kon laten opmerken, dat zij iets vergaten. Dat was de kern, de waarheid die het verhaal heeft overleefd.
Het gaat over een God, wiens naam men vroeger zelfs niet durfde te schrijven, die zomaar van uit onbereikbare hoogte naar de begaanbare grond kwam, om de goede reden, dat de hemel op aarde begint, waar hij allereerst toegankelijk is voor de kleinsten, de armen, de herders, en daarna ook voor (drie) wijzen of koningen die nieuwsgierig zijn naar wat door eenvoudigen wordt verstaan.

Geert Van Oyen 

Wat een geboorteverhaal wil zeggen

(G. VAN OYEN in Tijdschrift voor Geestelijk Leven, nr. 2015/2, maart-april )

Van alle belangrijke personen in de oudheid werden, meestal na hun dood, geboorteverhalen geschreven om de betekenis van die personen voor de geschiedenis te duiden. En natuurlijk zitten die vol met niet-historische duidingen. De evangelisten hadden ook nooit de bedoeling om exacte geschiedenis te schrijven. Geboorteverhalen zijn voorafbeeldingen van wat die persoon, in casu Jezus, later heeft betekend. De verhalen over de geboorte van Jezus bevatten de meest theologische duidingen over Jezus. Hij is de redder, verlosser, God met ons.

Wie deze verhalen hetzij als historische verslagen hetzij als sprookjes leest kan nooit tot de kern van de boodschap komen. Deze mens, Jezus, verandert de wereld, wanneer je zijn boodschap van vrede probeert eigen te maken. Hij brengt een revolutie te weeg waar zelfs niet keizer Augustus is tegen opgewassen. In verhaalvorm wordt verteld dat Jezus’ boodschap geluk betekent voor wie er ook zo naar leeft. Het zijn ouvertures die het levensprogramma van Jezus aankondigen en ze houden een appél in aan de lezers om zijn weg te volgen. Leugen of waarheid? Actueel of niet? Het verhaal is een aanbod, de lezer kiest om er al dan niet in mee te gaan.